از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بناهای مذهبی در ایران، «مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان» می‌باشد. امروزه معماری این مسجد را می‌توان نمونه‌ای کامل از سیر هنر معماری در دوران مختلف پس از اسلام قلمداد نمود. ظاهر کنونی مسجد مربوط به دوره سلجوقی است، اما تعميرات و الحاقات آن بیشتر مربوط به دوران صفويان می‌باشد. در کاوش‌های باستان شناسی این مسجد، نیز آثاری از قبل از اسلام، دوران آل بويه و قرن سوم هجری قمری بدست آمده است. از حدود دوهزار سال پیش، بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان شکل گرفته است و طی این سال‌ها چندین بار مرمت و بازسازی شده است. گفتنی است این بخش‌های مختلف، در آخرین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو به فهرست جهانی افزوده شده است. در خصوص این بنای تاریخی گفته می‌شود در دوران آل بویه و پس از آن در دوران حکومت صفویه، مهم‌ترین طرح‌های توسعه مسجد تاریخی اصفهان اجرا شده است.
آدرس مسجد جامع اصفهان: ایران، اصفهان، خیابان مجلسی
جغرافیای مسجد جمعه اصفهان:
مسجد جمعه اصفهان یا «مسجد جامع عتیق»، در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی اصفهان قرار دارد. به طور کلی می‌توان عنوان نمود به همان میزان که میدان نقش جهان و بناهای تاریخی پیرامونی این میدان یادآور معماری و هنر دوران صفوی می‌باشد، مسجد جمعه و محلات اطراف آن، هنر و معماری عهد سلجوقی و دوران پیش از آن را نشان می‌دهد.
حتما ببینید : اجاره آپارتمان مبله در تهران
تاریخچه مسجد جمعه اصفهان:
مجموعه مسجد جامع اصفهان یا مسجد جمعه اصفهان، همچون موزه عظیمی، نشانگر سیر تحولی و تکاملی معماری ایران در دوره اسلامی و حتی دوران قبل از آن می‌باشد. کاوش‌های باستان شناسی نشان داده‌اند که پیش از تسلط اعراب بر شهر اصفهان، احتمالاً این مسجد مرکز مذهبی و مرکز اصلی شهر بوده است و البته به عنوان آتشکده در شهر اصفهان کاربرد داشته است. در منطقه شمالی مسجد، کشف یک «پاستون» دارای تزیینات مربوط به دوره ساسانیان، تأیید کننده وجود بنایی پیش از اسلام می‌باشد. گرچه در مورد تاریخچه سیر تغییر و تحول مسجد جامع اصفهان اختلاف نظرهایی وجود دارد، ولی همه کارشناسان بر این نظر هم عقیده هستند که مسجد جامع در قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان ساخته شده است و در قرن سوم هجری قمری، محراب مسجد تخریب و جهت قبله آن اصلاح گردیده است.
معماری مسجد جمعه اصفهان:
مسجد جامع اصفهان دارای نقشه «چهار ايوانی» بوده و توانسته است ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود تجمیع نماید. این مسجد يکی از بهترين آثاری می‌باشد که در دنيای کنونی شهرت بسیار بدست آورده است. با توجه به اسناد و مدارک تاریخی موجود، آشکار شده است که در طی زمان، مسجد جامع اصفهان به سبب آتش سوزی، جنگ‌های داخلی و نا آرامی‌های مختلف آسيب فراوان ديده و بازسازی شده است. مسجد دارای ورودی‌های زیادی است که هر ورودی، واسطه‌ای میان فضای مسجد با بخش‌هايی از بافت پيرامون آن شده است.
توسط گذرها و معابر پیرامونی، مسجد با بافت قديم شهر ارتباط یافته است. از شاخصه شيوه مسجد سازی ايرانيان، وجود چهار ايوان اطراف ميدان می‌باشد که در ساير مساجد نيز رواج يافته است. نام گذاری اين ايوان‌ها بدین گونه است: صفه صاحب در جنوب، صفه درويش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق. این ایوان‌ها دارای تزئينات مقرنس سازی و کاربندی می‌باشند. کاشي کاری‌ها، نمای داخلی صحن مسجد و مناره‌ها مربوط به قرن نهم هجری قمری می‌باشند.
قسمت‌های مختلف مسجد جمعه اصفهان:
در کل، بنای کنونی مسجد جامع اصفهان را می‌توان به بخش‌های زير تقسیم بندی نمود.
شبستان مسجد:
شبستان مسجد بر روی ستون‌هایی مدور ساخته شده است. این شبستان که با گچ بری‌های بسیار زیبایی مزین گشته است متعلق به دوران حکومت دیلمیان می‌باشد.
گنبد جنوبی:
در ایوان جنوبی مسجد، گنبد و چهل ستون‌های اطراف آن قرار گرفته است. بنا بر اسناد تاریخی، این گنبد و ستون‌ها در سال‌های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری ساخته شده است. این گنبد که در زمان حکومت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک طوسی بنا شده است را می‌توان از نمونه‌های نادر عمارت های دوران سلجوقی قلمداد نمود. در جلوی این گنبد آجری ایوانی واقع شده است که متعلق به اوایل قرن ششم هجری می‌باشد. زیباترین طرح‌های تزئینی ساخته شده از آجر و گچ در این گنبد دارای به کار رفته است.
گنبد شمالی:
گنبد شمالی در بخش شمالی حیاط مسجد جامع قرار گرفته است و به نوعی قرینه گنبد خواجه نظام‌الملک محسوب می‌شود. احداث این گنبد را به سال ۴۸۱ هجری قمری و به ابوالغنائم تاج‌الملک از دیگر وزرای عصر سلجوقی منسوب می‌کنند.
ایوان درویش:
ایوان شمالى مسجد که به «صفه درویش» نیز معروف است متعلق به قرن ششم هجری قمری می‌باشد. کتیبه‌های گچ برى داخل این ایوان نیز متعلق به دوره شاه سلیمان صفوى است. تزئینات کاشى‌کارى نماى خارجى ایوان مربوط به سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى است. چهل ستون‌هایى از قرن ششم هجرى را می اوان در طرفین ایوان شمالى مشاهده نمود. چهل ستون شرقى آن دارای طاق‌هاى متعددی می‌باشد که با نقوش آجرى تزیین شده است. گفتنی است این بخش از قسمت‌هاى جالب مجموعه تاریخى مسجد محسوب می‌شود.
ایوان صاحب:
ایوان معروف به «صفه صاحب» در دوران سلجوقی بنا شده است. تزئینات آن مربوط به دوران حکومت قراقویونلو و سلسله صفوی می‌باشد. در این ایوان می‌توان کتیبه‌هایی را مشاهده کرد که متعلق به دوران مختلفی از جمله عصر صفویان می‌باشد.
ایوان استاد:
ایوان غربی معروف به «صفه استاد» نیز در عصر سلجوقی ساخته شده است ولی کاشی کاری‌های آن مربوط به دوره صفویان می‌باشد. خطوط ثلث و نستعلیق این ایوان متعلق به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و زمان سلطنت شاه سلطان‌حسین می‌باشد.
ایوان شاگرد:
«صفه شاگرد»، که در مقابل ایوان استاد، واقع شده است متعلق به عصر سلجوقی است. گفته می‌شود در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری، یعنی در دوران حکومت ایلخانان و سلسله صفویه تزئیناتی به آن افزوده شده است. تزئینات کاشی کاری در این ایوان وجود ندارد و فقط با مقرنس‌های آجری مزین شده است. سنگ مرمر یکپارچه نفیسی در این ایوان وجود دارد که در پیرامون آن الواح و کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد. شایان ذکر است ایوان شاگرد دارای ارتفاعی پایین‌تر از ایوان استاد می‌باشد.
ایوان عمر:
«صفه عمر» در منتهی الیه ضلع شرقی مسجد جمعه قرار گرفته است. به سلطنت «سلطان محمود آل مظفر» در کتیبه تاریخی هلال ایوان اشاره شده است. این کتیبه مربوط به سال ۷۶۸ هجری قمری است و خطاط آن «عزیز التقی الحافظ» می‌باشد.
مسجد الجایتو:
شبستان کوچکی در شمال ایوان استاد واقع شده است که حاوی زیباترین محراب گچبری شده مسجد می‌باشد. این شبستان که به «مسجد الجایتو» نیز شهرت دارد دارای محرابی زیبا می‌باشد. در این مسجد، زیباترین منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان به چشم می‌خورد.
شبستان زمستانی بیت الشتاء:
شبستان زمستانی بیت الشتاء یا شبستان عماد، در زمان تیموریان و به دستور عماد بن‌المظفر ورزنه ای احداث شده است. این شبستان زیبا دارای اتاق‌های خیمه‌ای شکل و ستون‌های قطور و کوتاهی می‌باشد. سنگ‌های مرمر شفاف نصب شده در وسط هر طاق، نور شبستان را تأمین می‌کند.
کتابخانه خواجه نظام‌الملک:
گفته می‌شود در شبستان جنوب شرقی مسجد، کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام‌الملک قرار داشته است. این شبستان در بمباران شهر اصفهان تخریب شد اما به شیوه اول بازسازی گردید.
سنگاب‌های مسجد جمعه اصفهان:
«سنگاب» به ظرف سنگی بزرگی می گویند که در قدیم آن را از آب پر میک رده‌اند و برای مصارفی همچون وضوگرفتن یا آشامیدن مورد استفاده قرار می‌گرفته است. معمولاً محل نصب سنگاب در حیاط مسجد یا امامزاده بوده است، ولی بر حسب نیاز، در دیگر امکن عمومی هم از آن استفاده می‌شده است. در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب وجود دارد:
سنگاب ایوان درویش:
سنگابی از جنس سنگ پارسی در ایوان شمالی مسجد جامع یا «ایوان درویش» قرار گرفته است. گفته شده است این سنگاب در ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشته است ولی بعداً به محل کنونی خود منتقل شده است. قطر دهانه سنگاب در حدود ۱۱۵ سانتی متر می‌باشد، که نیمی از آن به دلیل شکستگی از بین رفته است. به زبان‌های فارسی و عربی و به خط ثلث، کتیبه بدنه این سنگاب نگاشته شده است. آن چه از متن کتیبه باقی مانده است چنین است: «… و صل علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی ….».
کرد وقف شاه مظلومان حسین ابن علی هرکه نوشد آب گوید لعن بر ابن زیاد
شد تمام این جام در عهد شه ایران صفی……
سنگاب ایوان صاحب:
ایوان جنوبی مسجد جامع یا «ایوان صاحب» دارای سنگابی ساده می‌باشد. این سنگاب شامل کتیبه‌ای به خط ثلث با محتوای صلوات بر چهارده معصوم (ع) است. همچنین کتیبه‌ای روی بدنه سنگاب به این مضمون وجود دارد: «وقف شرعی نمود توفیق … استاد امین ولد اسمعیل … فی ۱۱۰۲».
آرتور پوپ (باستان‌شناس) می‌نویسد: «من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است، چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فنا ناپذیر و خلاقه ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روز افزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم، بعد از اینکه دیده برهم نهادم، جسدم را در این خاک مقدّس دفن کنند».
شایان ذکر می‌باشد محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی و مجلسی ثانی فقیه شیعه دوران صفویه در این مسجد مدفون می‌باشند.
نوشته مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان کجاست؟ +آدرس, عکس, تاریخچه و معرفی بخش ها اولین بار در تهران سوئیت پدیدار شد.
